396 – Waarom kabinetsformaties vaak zo tergend lang en stroperig zijn

Ook deze kabinetsformatie blinkt niet uit in duidelijkheid en daadkracht. En dat terwijl de uitslag volgens velen zo glashelder leek en wees op een geheel nieuwe wind die zou gaan waaien. Jaap Jansen en PG Kroeger duiken in de patronen en factoren die in ons coalitieland het formeren van kabinetten moeizaam en risicovol maken. *** Deze podcast is mede mogelijk gemaakt met donaties van luisteraars die we hiervoor hartelijk danken. Word ook vriend van de show! Deze aflevering bevat een advertentie van voor Eneco. Ga naar eneco.nl/test om te zien of Eneco Dynamisch bij jou past. Heeft u belangstelling om in onze podcast te adverteren of ons te sponsoren? Zend een mailtje naar [email protected] en wij nemen contact met u op Op sommige podcast-apps kun je niet alles lezen. De complete tekst en een overzicht van al onze eerdere afleveringen vind je hier *** Complicerende Factor nummer 1 is de uitslag van de Tweede-Kamerverkiezingen. Als daarbij één partij een zó klinkende overwinning boekt, dat iedereen ervan schrikt, dan gaan de hakken in het zand bij alle anderen. Verkenning en onderhandelingen zitten dan vol beduchtheid voor overmoed, dominant gedrag en niet-onderhandelbare eisen vooraf. De formatie 2023-2024 is hiervan niet gevrijwaard. In de politieke historie is de formatie van 'het tweede kabinet Den Uyl' in 1977 hiervan een schoolvoorbeeld, terwijl een veel prudentere aanpak bij de formatie in 1986 voor Lubbers II dat soort vertragende en risicovolle perikelen leek te kunnen omzeilen. Complicerende Factor nummer 2 is nog een ander type verkiezingsuitslag. Want hoe moet het als twéé partijen fors winnen en beide in een coalitie hun triomf verzilverd willen zien? Ook dat is nu een zichtbare complicatie met de winning mood bij zowel NSC als PVV. Dit type risico leidt vaak tot de eis van heel precieze, achterdochtig vastgelegde afspraken. Voorbeeld hiervan is de formatie van Paars II in 1998. PvdA en VVD wonnen beiden fors en wilden allebei beloond worden. De samenwerking werd er heel stroperig door, met een regeerakkoord als ‘gestold wantrouwen’. Het nieuwe kabinet werd allesbehalve een succes. Complicerende factor nummer 3 is de noodzaak om bij grote financiële problemen op één lijn te komen, terwijl de plannen van partijen elkaar daar juist erg tegenspreken. Dit leidt vaak tot vertraging, gedetailleerd rekenwerk, pijnlijke uitruileffecten en wantrouwen. De actuele formatie is hier extra beladen omdat drie van de vier partijen geen gedegen en doorgerekend program hebben en al uit het eerste gesprek daarover allerlei gedoe naar buiten lekte; vooral over BBB. Schoolvoorbeelden van deze factor zijn de formaties Van Agt II in 1981 én Balkenende I in 2002. Dat eerste kabinet viel zelfs al bij aantreden over de concrete uitleg van de financiële ingrepen in de concept-regeringsverklaring! Onder Balkenende bleek de formatie nooit echt afgerond te zijn doordat binnen de LPF het gedoe rond de begroting nooit ophield tot de zaak klapte. Complicerende factor nummer 4 is de noodzaak om bij grote, principiële thema's op één lijn te komen, terwijl de plannen van partijen juist daar elkaar erg tegenspreken. Ook daar kunnen gebrek aan empathie en groeiend wantrouwen tot grote vertraging en complexe situaties leiden. In de actuele formatie concentreert zich dit vanaf dag één rond de principiële problematiek van grondrechten, rechtsstatelijkheid en het respect daarvoor. Voorbeeld hierbij is hoe zowel bij de vorming van Rutte III (2017) als Rutte IV (2021) de principiële verschillen tussen ChristenUnie en D66 de besprekingen ernstig bemoeilijkten en men op zoek moest naar allerlei ingewikkelde uitstelmanoeuvres. Complicerende Factor 5 is het bestaan en voortzeuren van oud zeer en diepe argwaan uit soms vele jaren tussen partijen. Slaagt een informateur er niet in iets van een gunfactor of vertrouwen te doen groeien, dan ondermijnt zoiets heel de formatie. Actueel zien we hoe de PVV op haar meest pregnante thema - asiel en migratie - de tweede coalitiepartij, de VVD, door de spreidingswet volstrekt niet vertrouwt en anderen de PVV niet inzak Europa en internationaal beleid. Schoolvoorbeelden hiervan zijn uiteraard de epische formatie Van Agt II in 1981 en ook de ernstige vertrouwenscrisis tijdens de allereerste verkenningsfase van Rutte IV in 2021. Deze bleven het hele bestaan van die twee kabinetten funest domineren. Dramatisch is de formatie van 1963 waarin nota bene de vicepresident van de Raad van State en koningin Juliana samenspanden tegen de nieuwe KVP-leider Wimme de Kort. Diens ondergang zette een proces van intern gedoe in gang dat twee kabinetten op rij snel deed sneuvelen en die partij fataal zou raken. En leidde tot de komst van D66! Complicerende Factor nummer 6 is de rol die partijen moeten spelen zonder enige traditie in bestuur en coalitievorming. De formatie is dan vaak voor de andere partijen een soort gedragstest waarin men heel omzichtig te werk moet gaan. De actuele formatie is hier natuurlijk exceptioneel omdat drie van de vier onderhandelende partijen 'novieten' zijn evenals de informateur in zijn rol. De enige ervaren partij is de zware verliezer van de verkiezingen. Voorbeelden hiervan zijn Balkenende I met de LPF als 'noviet' en Rutte I, waarin de PVV als gedoogpartner meedeed. Beide kabinetten sneuvelden roemloos na korte tijd. In de actuele situatie moet ook nog meegewogen worden dat drie van de vier potentiële partners nauwelijks in staat lijken een keur van gedegen bewindslieden te selecteren en het feit dat de enige partij met regeerervaring liever slechts zou gedogen. Tevens zal na de doorgewinterde Mark Rutte nu een premier aantreden óf zonder enige bestuurlijke ervaring die Europees en internationaal grote vragen oproept (Wilders!) óf iemand van buiten de vier partijen die bij die partners geen langdurige loyaliteit heeft opgebouwd (Plasterk!). Zes factoren kortom die een vlotte afronding van de besprekingen onwaarschijnlijk en vooral ook onverstandig zouden maken. *** Verder lezen Joop van den Berg - Kabinetsformatie 2024: Graag zorgvuldig, maar zonder spijkers op laag water *** Verder luisteren 393 - Op naar een extraparlementair kabinet! 390 - Kabinetsformatie 2023: Het ethos van de haai 388 - Kabinetsformatie 2023: de lucht is geklaard, vier partijen kunnen met elkaar verder 386 – Ronald Plasterk, een verkenner met passie 384 - De overrompelende overwinning van Geert Wilders. Opnieuw slaat Nederland een onbekende weg in 385 - Jan de Koning en het verschil tussen een greppel en de laatste gracht 179 - Kabinetsformatie 2021: Verkenners die schielijk van het toneel verdwenen, een politieke sluipmoord en de 'gouden standaard' van wijs en effectief formeren 213 - Van Agt/Den Uyl/Terlouw (1981), de verschrikkelijkste kabinetsformatie ooit 351 - Politiek als hartstocht: drie jonge bewindslieden uit het kabinet-Den Uyl vijftig jaar later *** Tijdlijn 00:00:00 – Deel 1 00:32:52 – Deel 2 01:01:07 – Deel 3 01:37:58 – Einde  Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.